De wieg van het vaccin staat achter het IJzeren Gordijn

De wieg van het vaccin staat achter het IJzeren Gordijn

ONTDEKKING van het MRNA-VACCIN

Het begon met 100 dollar op zak en nog eens 1.000 ingenaaid in een teddybeer, het eindigde met een half mirakel. De race naar het vaccin is een verhaal van ploeterende wetenschap, botsende ego’s en gewiekste durfkapitalisten die tot hun eigen verbazing de jackpot binnenhaalden.

Interessant artikel van Hilde Van den Eynde in De Standaard van 10/04/2021 met illustraties van Rhonald Blommenstijn

An der Goldgrube, 12. hadden de stichters van het biotechbedrijf BioNTech profetische gaven toen ze, lang voor er van een coronapan­demie sprake was, besloten hun hoofdkwartier op dit adres te vestigen? ­Afgelopen jaar veranderde het ­bedrijf in de Duitse stad Mainz in elk geval in een échte goudmijn. Nadat zijn vernieuwende ontwerp voor een covid-vaccin door de Amerikaanse farmareus Pfizer op de markt was ­gebracht, steeg zijn beurswaarde ­navenant. BioNTech is nu ruim 23 miljard euro waard, bijna 17 miljard meer dan voor corona uitbrak.

Aan de andere kant van de oceaan, in de Amerikaanse staat Massachusetts, werd datzelfde jaar ook een goudader aan­geboord. Het jonge biotechbedrijf Moderna, met zijn hoofdkwartier iets prozaïscher gelegen aan het Technology Square in Cambridge, zette eveneens de stap van de rode naar de zwarte cijfers, met dank aan de opmars van het corona­virus. Ook ­Moderna had in krap een jaar tijd een ­vaccin op de markt weten te krijgen tegen covid-19. Het is nu circa 54 miljard dollar waard, dat is 45 miljard meer dan voor corona uitbrak.

Daar houden de vergelijkingen tussen beide biotechbedrijven op. Want wat ­bedrijfscultuur en bedrijfsleiding betreft, hadden BioNTech en Moderna niet meer van elkaar kunnen verschillen. Terwijl ­Moderna zich tijdens de race naar het ­vaccin graag in de kijker werkte met ronkende persberichten en zijn flamboyante ceo Stéphane Bancel vaker op het televisiescherm te zien was dan op kantoor, blonk BioNTech uit in onzichtbaarheid. De ceo blijft ook liever onder de radar. Ugur Sahin, een van alle ijdelheid verstoken Duitse arts van wie geen ­enkele foto bekend is waarop hij een stropdas draagt, fietst bij gebrek aan rijbewijs elke dag van en naar zijn werk.

Smokkelwaar

Ondanks de stijlverschillen haalden beide bedrijven eind vorig jaar ­precies ­dezelfde hoofdprijs binnen: in nog geen jaar tijd ­bezorgden ze de wereld het corona­vaccin waarop die nagelbijtend had ­zitten te wachten.

‘En dat met een techniek die zó nieuw was dat hij nooit eerder een vaccin had ­opgeleverd’, zegt Stefaan De Smedt, hoogleraar farmacologie aan de UGent. Hij heeft het over de mRNA-technologie, een slimme ­manier om boodschappenbriefjes af te leveren bij de onderdelen van ­onze cellen die instaan voor de fabricage van ­eiwitten. Op die briefjes: het dwingende verzoek aan de cellen om eiwitten te bouwen die ze uit zichzelf nooit zouden produceren – zoals in het geval van het covid­vaccin een cruciaal eiwit van het corona­virus, waartegen het ­immuunsysteem vervolgens mobi­liseert.

‘Het is een drastisch vernieuwende ­manier van werken, die al dertig jaar gold als hoogst beloftevol’, zegt ook Rein ­Ver­beke, als postdoctoraal onderzoeker aan de UGent gespecialiseerd in mRNA-techno­logie. ‘Nog nooit had ze een cent in het laatje gebracht. De wereld heeft heel veel geluk gehad met de timing van de coronapandemie. Toen die uitbrak, stonden mRNA-vaccins nét op de drempel van de volwassenheid.’

Geboren werd de mRNA-technologie 35 jaar geleden, toen een Hongaarse ­wetenschapster de universiteit van Szeged in haar geboorteland verruilde voor de Temple University in Philadelphia. Niet meer dan 100 dollar had Katalin Karikó, op dat ogenblik 30 jaar oud, bij de Amerikaanse douane aan te geven, toen ze met haar man en 2-jarige dochter in de VS aankwam. Dat was het maximum aan vreemde valuta dat ze uit toen-nog-oostblok-Hongarije had mogen uitvoeren. In werkelijkheid was de financiële reserve van het ­gezin net iets groter. In de ­buik van haar dochters teddybeer had Karikó 1.000 dollar ingenaaid – de ­op­brengst van de verkoop van hun ­gezinswagen op de Hongaarse ­zwarte markt.

Smokkelwaar ongezien de grens over proberen te krijgen: in wezen was dat ook de kern van de wetenschappelijke expertise die Karikó vanuit Hongarije meebracht naar de VS. Ze was gespecialiseerd in de synthese van RNA (biologensteno voor ­ribonucleic acid of ribonucleïnezuur), het kleinere zusje van het bekendere DNA ­(desoxyribonucleïne­zuur, het voornaamste bestanddeel van onze genen). Een variant daarvan, mRNA ­(voluit messenger RNA of boodschapper-RNA), is een soort van boodschappen­jongen. Het transporteert bestellingen van de celkern (waarin het DNA huist) naar de ribosomen – de eiwit­fabriekjes van onze cellen. Op die bestelbriefjes staat in detail beschreven welke ­eiwitten de cel moet bouwen, en hoe ze dat moet doen.

Wat zou er gebeuren, zo bedacht Karikó, als zulke bestelbriefjes niet alleen vanuit de celkern werden ­afgeleverd, maar als je die ook van buiten het lichaam in cellen kon droppen? Veel aangeboren ziektes ­ontstaan immers door tekorten aan de juiste eiwitten in ­bepaalde cellen – denk aan spierziektes zoals die van baby Pia, of aan muco­viscidose (taaislijmziekte) of ­suikerziekte. Door in de spiercellen van zieke ­baby’s, in de longcellen van muco-patiënten of in de alvleeskliercellen van ­diabetici ­bestelbriefjes naar binnen te ­sluizen met daarop de receptuur voor die ontbrekende eiwitten, zouden die ziektes wellicht te genezen zijn?

Als een indringer

‘Op papier was dat een briljant idee’, zegt Rein Verbeke, die op wetenschappelijke congressen wel eens met Karikó ‘aan de wijn’ heeft gezeten. ‘Maar in die tijd heerste er veel scepsis. Niemand geloofde dat het Kate zou lukken. Ze kon geen onderzoeksgeld krijgen, ze kreeg geen vaste ­aanstelling aan haar universiteit.’

Het probleem was, zo herinnert Stefaan De Smedt zich, dat Karikó’s synthetische mRNA door onze weefsels als een ­indringer werd gezien. ‘Het immuun­systeem herkende het als vreemd en zette prompt de aanval in.’

Toen Karikó proefdieren met mRNA ­injecteerde, stierven die massaal aan ­ontstekingsreacties. Hoewel zo’n immuunaanval bij het ontwerp van een ­vaccin de bedoeling is, is het overlijden van gevaccineerden dat ­natuurlijk niet. Karikó moest jaren aan haar techniek schaven om de ­immuunaanval van al zijn angels te ontdoen. Verbeke: ‘Ongelofelijk gedreven is die vrouw geweest. Haar hele leven keihard gewerkt, elke paper in haar onderzoeks­domein gelezen, al haar tijd aan de wetenschap gespendeerd. Zéér inspirerend.’

‘De wereld heeft heel veel geluk gehad met de timing van de coronapandemie. Toen die uitbrak, stonden mRNA-vaccins nét op de drempel van de volwassenheid’ Rein ­Ver­bekePostdoctoraal onderzoeker (UGent), gespecialiseerd in mRNA-techno­logie

Pas halfweg de jaren 2000 slaagde de onderzoekster erin om alle problemen op te lossen, geholpen door Drew Weissman, een collega tegen wie ze bij de kopieer­machine over de obstakels van haar onderzoek had staan klagen. Door een van de vier bouwstenen van mRNA te vervangen door een wat minder in de kijker ­lopende vormvariant, konden de twee de immuunafweer tot op een aanvaardbaar niveau dempen. Bovendien wisten zij en andere wetenschappers de levensduur van mRNA in de cel te verhogen door er kunstmatig kop- en staartstukken aan vast te breien. Dat volstond om de ­papierversnipperdienst van de cel, altijd op de loer om zwerfvuil op te ruimen, de bestelbriefjes lang genoeg met rust te doen laten. Nog later ­bedachten collega’s van Karikó en Weissman een methode om het notoir fragiele mRNA in een vetmantel te verpakken, zodat de fragiele molecule niet uit elkaar zou vallen wanneer ze in een arm zou worden gespoten.

Nobelprijskaliber

De doorbraken die Karikó en anderen ­vanaf 2005 in een reeks wetenschappelijke artikels rapporteerden, vormden het fundament onder de race naar het covid-vaccin van afgelopen jaar. Maar gek genoeg trokken de onderzoeksverslagen aanvankelijk nauwelijks de aandacht van de vakbroeders. Slechts één man en één echtpaar, de eerste in de VS en het tweede in Duitsland, konden Karikó’s onderzoeksverslagen ­meteen naar waarde schatten.

Derrick Rossi, een Canadese hipster met een voorliefde voor ijs­hockey en obscure punk, als post-doc aan de slag bij de universiteit Stanford, zag meteen dat hij goud in handen had, vertelde hij afgelopen jaar in diverse Amerikaanse en Canadese ­media. ‘Karikó had een fundamentele stap gezet. Het was een doorbraak van Nobelprijskaliber.’

Toch dacht Rossi niet in de eerste plaats aan vaccins, toen hij de toe­passings­mogelijkheden van Karikó’s vinding overliep. Aanvankelijk wilde hij vooral ‘stamcellen’ creëren, vertelde hij aan StatNews. Die waren in die tijd de heilige graal van de biologie:embryonale, maagdelijke cellen die nog alle kanten op konden worden ­gestuurd in hun ontwikkeling, om bijvoorbeeld nieuwe hartspiercellen te vormen bij iemand die net een hartinfarct had gehad.

‘Ik denk dat je hiermee nieuwe genees­middelen kunt maken, vaccins, álles’  Bob Langer, Risico-investeerder en later oprichter van Moderna, over de mRNA-technologie

In 2010, na een serie beloftevolle experimenten in zijn lab, riep Rossi collega ­Timothy Springer erbij, een Harvardprof en biotech-ondernemer. Die zag het ­potentieel van Rossi’s onderzoeksopzet en seinde op zijn beurt Bob Langer in, een ­risico-investeerder en biotechnoloog van het Massachusetts Institute of Technology (MIT). Langer dacht meteen een paar stappen verder dan Rossi en Springer. ‘Ik denk dat je hiermee nieuwe geneesmiddelen kunt maken, vaccins, álles’, zou hij bij hun eerste ontmoeting hebben gezegd. En ’s avonds bij thuiskomst, tegen zijn vrouw: ‘Dit kan weleens het meest succesvolle ­bedrijf ter wereld worden’ – de eerste steen onder wat later Moderna zou worden, moest op dat moment nog worden gelegd.

Kankervaccins

Zesduizend kilometer naar het oosten in Mainz, op de linkeroever van de Rijn, ­zagen twee met elkaar gehuwde artsen rond diezelfde tijd eveneens het potentieel van Karikó’s werk. Ugur Sahin (55), een in Turkije geboren Duitser, kwam als jongetje naar Keulen toen zijn vader daar een baan kreeg bij de Fordfabriek. Zijn latere vrouw Özlem Türeci (54) liep als meisje vaak mee met haar vader, een chirurg, toen die zijn rondes deed langs zijn patiënten in een ­katholiek ziekenhuis in Nedersaksen. De twee liepen elkaar tegen het lijf in 1990 in een ziekenhuis in het Saarland, tijdens hun opleiding tot arts-specialist.

‘Sahin en Türeci hadden een goede neus voor zaken’, zegt Stefaan De Smedt. ‘In het lab konden ze hun mannetje staan, maar hun verdienste is toch vooral geweest dat ze het onderzoek van Karikó en Weismann naar de praktijk hebben vertaald, en er ­medicijnen van hebben proberen te ­maken. Ze hadden een echte entrepreneursgeest, wat in Europa helaas een zeldzaamheid is. Amerikanen zijn minder bang om te springen, als ze toekomst zien in een wetenschappelijke vondst.’

Aanvankelijk waren Sahin en Türeci vooral geïnteresseerd in de toepassing van Karikó’s vinding om kanker te bestrijden. Door het immuunsysteem niet tegen viruseiwitten, maar tegen tumoreiwitten op te jutten, dachten ze, zou je kanker­vaccins kunnen bouwen. Niet om de ­ziekte te voorkómen, maar om haar te genezen. Ze maakten twee Duitse durf­kapitalisten, de gepensioneerde tweelingbroers Thomas en Andreas Strungmann, warm voor hun idee, en BioNTech was geboren. ‘Je moet exploratie met de juiste hoeveelheid exploitatie durven te combineren’, zei wetenschapper-ondernemer ­Sahin ooit over die loopbaan­wending aan de Financial Times.

Pas halfweg de jaren 2000 lukte het onder-zoekster Karikó om alle obstakels te overwinnen. Ze werd geholpen door een collega tegen wie ze bij de kopieer­machine had staan klagen

Het was ook Sahin, weet De Smedt nog, die begin januari 2020, bij de start van de pandemie, de tegenwoordigheid van geest had om de koers van zijn bedrijf drastisch om te gooien. ‘Als een van de eersten ­begreep hij dat de covid-uitbraak in ­Wuhan niet tot China beperkt zou blijven. Hij zette veertig van zijn beste onder­zoekers exclusief op corona. Een paar ­weken later lag er in Mainz een kandidaat-vaccin op de teken­tafel.’

Sahin, die in 2013 al Katalin Karikó als consultant had ingehuurd, ­begreep ook dat er nog meer allianties nodig zouden zijn. Hij contacteerde Pfizer. Of het bedrijf geïnteresseerd zou zijn om de vaccinkandidaat van BioNTech mee te helpen ontwikkelen en testen? Dat was Pfizer zeker. Nog geen tien maanden later, ­begin december 2020, werden de eerste Britten met het vaccin van de BioNTech/Pfizer-tandem ingeënt.

Op de Forbes-lijst

Het vaccin van Moderna, parallel ontwikkeld aan de andere kant van de oceaan, kreeg twee weken later groen licht van Amerikaanse en ­Europese regelgevers. In de race naar het covid-vaccin kwam de ­degelijke Duitse gezinswagen van BioNTech net iets sneller over de streep dan de blitse Amerikaanse sport­wagen van Moderna. Voor de portemonnee van de oprichters en investeerders maakte het weinig verschil. Allemaal zijn ze het ­afgelopen jaar dollarmiljardair geworden, met dank aan de goed uitgepakte combinatie van hun investeerdersdurf en een vanuit het niets opduikende pandemie.

Het vermogen van Sahin wordt geschat op 4 miljard euro – sinds de coronacrisis is hij bijna 3 miljard ­euro rijker geworden. Ook Moderna-oprichters ­Derrick Rossi, Bob Langer en Timothy Springer staan hoog op de miljardairslijst van Forbes – Rossi en de andere twee kunnen overigens niet langer samen door één deur na enkele laatdunkende uitspraken van Langer over Rossi in de Amerikaanse pers. Die zou de mogelijkheden van mRNA pas hebben ingezien toen Langer hem daar op wees, iets wat ­hijzelf bij hoog en bij laag ontkent.

Van BioNTech-bedrijfsleider Ugur Sahin is uiteindelijk tóch een foto opgedoken waarop hij een stropdas draagt. Ze is genomen bij de uitreiking, door president Frank-Walter Steinmeier en bondskanselier Angela Merkel, van de Duitse Orde van Verdienste aan hem en zijn vrouw.

En Katalin Karikó? Die laat zich nog altijd niet gek maken, ook niet nu de ogen van de hele wereld op haar gericht zijn. Toen ze eind november vorig jaar hoorde dat het ­covid-vaccin van Pfizer met vlag en wimpel door alle tests was gekomen, vierde ze dat door een zak met ­chocoladepinda's open te trekken, zei ze tegen de Amerikaanse nieuwszender CNN, met een nog steeds zwaar ­Hongaars accent in haar ­Engels. ‘Die heb ik toen lekker in m’n ­eentje helemaal leeggegeten’.

‘Kate heeft nooit kapsones ­gehad’, glimlacht Rein Verbeke. Een collega van hem vroeg de onderzoekster enige tijd geleden of ze niet eens een gastcollege wilde komen geven in Gent. ‘Dat wilde ze best, mailde ze meteen terug. Maar helaas zou het haar niet lukken: ze moest voorrang geven aan haar kleinkind dat weldra geboren zou worden.’

Bronnen: StatNews, Toronto Life, Financial Times, Forbes, Bloomberg, Business Insider, CNN.